Van objectiviteit naar subjectiviteit - digitale transformatie vraagt persoonlijke transformatie

Digitalisering is een belangrijk onderdeel van deze veranderingen. Ik denk dat dit alles een andere houding vraagt van mensen, met name meer bewustzijn van de balans tussen objectiviteit en subjectiviteit. Dit betekent dat naast het kennen en analyseren van feiten ook aandacht voor de zienswijze van mensen belangrijk is. Laat me je vertellen waarom ik dat denk.

Veel van wat mensen denken en doen is niet rationeel

In het boek “Thinking, fast and slow” beschrijft Daniel Kahneman dat veel van wat mensen doen wordt gedreven door een soort “automatische piloot” die getraind is om veelvoorkomende omstandigheden voor ons af te handelen. Deze voorkomt dat onze hersenen worden overbelast en dat zij alleen aan het werk worden gezet als dit nodig is. In stressvolle situaties schakelen we dus al snel de automatische piloot in. Veel van wat we in de automatische piloot doen is gebaseerd op eerdere ervaringen. Het blijkt ook dat onze hersenen ons ook gewoon voor de gek houden. Ze vullen automatisch feiten in die ontbreken en vervangen onbewust complexe vragen door meer eenvoudige vragen. Het is daarmee een waanidee om te denken dat mensen volledig objectief en rationeel handelen.

Intuïtie en ratio gaan hand in hand

Intuïtie is onderdeel van onze automatische piloot. Het is “impliciet weten” door onbewust opgebouwde kennis en daardoor snel kunnen herkennen van situaties. Albert Einstein heeft eens gezegd: 'De intuïtie is een Godsgeschenk, de ratio een dienaar; ergens in de tijd zijn we de dienaar gaan aanbidden en het geschenk vergeten'. Gartner stelt dat uit hun onderzoek blijkt dat intuïtie de belangrijkste onderscheidende competentie van CIO’s ten opzichte van andere bestuurders is. Hierdoor kan de CIO beter dan anderen omgaan met complexe problemen en onzekerheden en als serieuze gesprekspartner dienen tussen andere bestuurders. In een tijd van grote veranderingen lijkt het belang van intuïtie toe te nemen. Daniel Kahneman stelt echter dat onze intuïtie ons regelmatig ook in de steek laat en dat we daar dus niet volledig op kunnen vertrouwen.

Mensen hebben een eigen beeld van de werkelijkheid

Het blijkt dat ieder mens een eigen conceptueel systeem heeft, dat vooral is opgebouwd door eerdere ervaringen. Als we iets zien we dan redeneren we op basis van wat we eerder hebben gezien en waar het op lijkt. Als we met elkaar communiceren dan interpreteren we dat vooral vanuit onze eigen bril op de wereld en met onze eigen filters. Er treedt altijd een verschil op tussen de bedoelde boodschap en de begrepen boodschap. In het boek “Metaphors we live by” beschrijven George Lakoff en Mark Johnson dat veel van ons conceptueel systeem en taal is gebaseerd op metaforen. Deze metaforen bouwen we op door onze ervaringen. Zij stellen dat betekenis daarmee iets persoonlijks is en wordt bepaald door een combinatie van kennis, ervaring, gevoel en intuïtie.

Alle relevante perspectieven moeten worden belicht

Ken Wilber beschrijft in zijn boek “A theory of everything” dat er in algemene zin een noodzaak is om meer integraal naar zaken te kijken. Daarmee bedoelt hij dat zowel vanuit het individu als het gezamenlijke moet worden gekeken, en zowel naar objectieve als subjectieve aspecten. Objectieve aspecten zijn ondermeer competenties, gedrag, procedures en systemen. Subjectieve aspecten zijn ondermeer gevoel, emotie, spiritualiteit, waarden en cultuur. Gartner vertelt dat de vijf belangrijkste obstakels voor het realiseren van een digitale strategie zijn: competenties, budget, cultuur, business-IT alignment en legacy technologie. Dit zijn zowel objectieve als subjectieve aspecten. Subjectieve aspecten zijn overigens niet iets “zweverigs”; je kunt ze ook gewoon meten. Zo heeft Robert de Muralt bijvoorbeeld een methode ontwikkeld om subjectieve aspecten zoals waarden en cultuur inzichtelijk te maken.

Digitalisering laat mensen niet onberoerd

Digitalisering grijpt diep in op mensen, organisaties en waardeketens. Er zijn mensen die denken dat de mens in de toekomst overbodig wordt en al het werk door computers en robots zal worden uitgevoerd. Vooraanstaande mensen hebben een open brief ondertekend waarin zij stellen dat er ethische regels dienen te worden ingebouwd. Ik vraag me ook sterk af of we alles nog wel kunnen overzien. Technologie verandert razendsnel. Alles wat we vandaag de dag maken is over een paar jaar al legacy. Mensen overschatten hoeveel ze weten en onderschatten de onzekerheden in de wereld. Als je dingen niet meer kunt overzien, dan moet je ook loslaten dat je volledig met rationele argumenten kunt bepalen wat je moet doen. We moeten echter wel goed begrijpen wat digitalisering met mensen doet en waar grenzen liggen. Luister naar je hart. Sluit aan op waar mensen energie van krijgen.

Bij elkaar vraagt dit een persoonlijke transformatie

Ik heb in dit blog item een aantal indicaties gegeven waarom ik denk dat er een toenemend bewustzijn nodig is voor de balans tussen objectiviteit en subjectiviteit. Enerzijds denken en doen we als mens niet alleen rationele dingen en hebben we ons eigen beeld van de werkelijkheid. Anderzijds kunnen we niet volledig vertrouwen op onze intuïtie en is het belangrijk om aandacht te hebben voor alle relevante perspectieven. Digitalisering zorgt voor grote veranderingen, die we niet volledig kunnen overzien, maar waarvan de mens in ieder geval geen slachtoffer moet worden. Dat daarbij een balans tussen objectiviteit en subjectiviteit moet worden gezocht is duidelijk. Waar deze balans precies ligt heb ik zelf nog geen goede antwoorden in. Ik heb wel het idee dat ik nu meer bewust ben om die balans te gaan vinden. 

Danny Greefhorst (dgreefhorst@archixl.nl) is directeur en principal consultant bij ArchiXL.